Contemporary Jewelry – czyli co?

Jeżeli zapytamy zaczepionego na ulicy przechodnia czy wie czym jest biżuteria, zapewne odpowie, że tak. W świadomości ludzi utarło się, że biżuteria to ładny przedmiot pełniący rodzaj dodatku do ubioru, ozdoby. Sprawa nie jest jednak tak prosta jak mogłoby się wydawać.

W słowniku terminologicznym Sztuk Pięknych czytamy:

Biżuteria, drobne wyroby złotnicze i jubilerskie, używane jako ozdoby ciała i stroju, wykonywane przede wszystkim z materiałów cennych (szlachetne metale: złoto, srebro, platyna, drogie kamienie, kość słoniowa) i ozdobnych (masa perłowa itp.), zdobione różnymi technikami i odznaczające się zwykle artyst. wykonaniem; w tym znaczeniu także ozdoby ludów pierwotnych z barwnych kamyków, rogów, kości itp. Biżuteria znana była we wszystkich epokach i środowiskach kulturowych, które w różny sposób określały jej rolę społeczne i zasób podstawowych form. Punktem wyjścia była zwykle funkcja użytkowa przedmiotu, szczególnie wyraźna w wyrobach służących do dekoracji stroju (agrafy, klamry,guzy,szpile […])[1]

Moim zdaniem jest to definicja tycząca się jedynie odłamu biżuterii ściśle związanej z tradycjami złotniczymi. Obecnie zmienia się nie tylko definicja biżuterii ale i jej funkcja, która niegdyś ograniczała się głównie do ozdabiania. Biżuteria Współczesna, znana też jako Biżuteria Modernistyczna, wybiegła daleko poza ramy rzemiosła, stając się właściwie kolejną dyscypliną sztuki, narzędziem do wyrażania autorskiej wypowiedzi.

W kolejnej proponowanej definicji biżuterii czytamy:

Biżuterią może być nie tylko element stroju, ale również wnętrza. To często samodzielny obiekt rzeźbiarski, tylko zestawiony z sylwetką ludzką lub rekwizyt spektaklu – element wypowiedzi autorskiej. Biżuteria jest często artystycznym komentarzem d0 ważnych dla twórcy wydarzeń. Dawniej była natomiast czytelnym komunikatem. Informowała o stanie cywilnym, ilości dzieci, była pewnym środkiem płatniczym.[2]

Dalej definicja, którą proponuje Bruce Metcalf[3]:

Biżuteria jest czymś pomiędzy rzeźbą a ubiorem, lecz, w przeciwieństwie do rzeźby, jest tworzona z intencją noszenia jej przy ciele (tak, jak ma to miejsce w przypadku odzieży). Są jednak pewne limity dotyczące biżuterii: jest to relatywnie mała wielkość (aby przedmiot mógł być przymocowany do ciała), waga, niepraktyczność niektórych mediów (tych wymagających np. użycia elektroniki, bądź innych technologii – i co za tym idzie trudnościami w ich „obróbce”- w dalszym ciągu przecież ciężko sobie wyobrazić biżuterię z wbudowanym telewizorem). Jeśli chodzi o to ostatnie, wiele się zmienia dzięki rozwojowi techniki i dostęp do niektórych rozwiązań jest coraz większy, co poszerza pole działania artystów. Tak, jak odzież, biżuteria jest noszona na ciele, lecz w przeciwieństwie do odzieży – biżuteria nie jest noszona w celach ochronnych (…).[4]

Aby zrozumieć skąd tak wielkie rozbieżności w zdefiniowaniu pojęcia biżuterii, należałoby cofnąć się do końcówki wieku XIX, gdzie pojawiły się pierwsze zwiastuny przemian w tej dziedzinie. Biżuteria Współczesna jest niezwykle wewnętrznie zróżnicowana i w pewien sposób mieści w sobie zjawiska kulturowe i nastroje społeczne swoich czasów.

Wiek XIX będący okresem rewolucji przemysłowej, zaowocował pojawieniem się nowych materiałów i technologii budowlanych, które zrewidowały podejście architektów do projektowania, a co za tym idzie, całkowicie odmieniły dziedzinę architektury. Początkowo, materiały te wykorzystywane były przy budowie mniej prestiżowych obiektów, takich jak hale fabryczne, wiadukty, mosty i dworce kolejowe. Później, między innymi dzięki szkole chicagowskiej, która jako pierwsza zdecydowała się na taki krok, nowinki technologiczne przyczyniły się do zmiany architektonicznego oblicza miast.[5] Modernizm odcinał się od dekoracyjności, tradycji utożsamianej przez dziesięciolecia z różnymi odmianami historycyzmu. Gloryfikował funkcję i prostotę formy – miało to swoje uzasadnienie – przy projektowaniu budynków, mających pełnić rolę banku, biurowca, lotniska domu towarowego czy fabryki amunicji, przede wszystkim funkcja i prawidłowe rozwiązanie komunikacji miały tu znaczenie. Rozwój modernizmu w architekturze miał swoje opóźnienie ze względu na czas i pieniądze potrzebne do realizacji projektu. Przemiany w biżuterii przebiegały znacznie szybciej, jednak w pewien sposób analogicznie. Twórcy biżuterii współczesnej postanowili odciąć się od konwencji typowo rzemieślniczych i niezwykle dekoracyjnych ozdób. Byli zmęczeni biżuterią, która jest po prostu ładna – nie niesie z sobą głębszych idei.

W 1946 roku Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Nowym Jorku zorganizowana została wystawa pod tytułem Modern Handmade Jewelry, która obejmowała prace studyjne złotników takich jak Margaret De Patta i Paul Lobel, oraz biżuterię modernistycznych artystów, takich jak Alexander Calder, Jacques Lipchitz i Richarda Pousette-Dart.

Mosiężny, skręcony naszyjnik o tytule Zazdrosny Mąż, wykonany przez Alexandra Caldera w 1940 roku

Biżuteria Alexandra Caldera była bardzo surowa w formie, wykonana prymitywną techniką, w pewien sposób nawiązującą do ducha improwizacji i kreatywności. Stanowiła przełom w historii amerykańskiej biżuterii współczesnej i silny kontrast z twórczością Margaret De Patta, wyszkolonej pod okiem profesora László Moholy-Nagy[8] w szkole Bauhaus w Chicago.

Margaret de Patta Ring, materiały: onyks, kryształ, oprawa z żółtego złota, późne lata 40-te

Łączenie biżuterii i rzeźby nie było bezzasadne. Są to dziedziny dość pokrewne: korzystające ze zbliżonych technik, materiałów, środków plastycznych. Głównym elementem różniącym jest skala i fakt, że o ile rzeźba od zawsze mieściła się w pojęciu sztuki wyższej, sztuki czystej, o tyle biżuteria artystyczna uważana była za coś zhańbionego pieniądzem, mocno określonego ramami użytkowości.

Trzeba zdać sobie sprawę z trudnej sytuacji w jakiej znajdowali się twórcy biżuterii współczesnej i dlaczego miała ona taką formę a nie inną. Osoby zajmujące się tworzeniem tego typu przedmiotów przeważnie posiadały wykształcenie kierunkowe, miały określoną wrażliwość, wiedzę z zakresu między innymi kompozycji, niezwykle silną potrzebę tworzenia w tym sztuki dla sztuki. Okazywało się jednak, że aby wyrazić się artystycznie muszą zwrócić swoje kroki w kierunku innej, obcej dla nich dyscypliny sztuki czystej. Pozostawię w kwestii domysłów jak czuje się osoba całym sercem związana z eksperymentami w złotniczym warsztacie, która zostaje z niego wyrwana i zmuszona do pewnego rodzaju zmiany profesji. Nie dziwi więc, że twórcy postanowili się zbuntować i tworzyć to, co im podpowiada serce, bez zwracania uwagi na krytyczne głosy z tłumu. A były one głośne – ponieważ poza osobami, które nie potrafiły zaakceptować biżuterii współczesnej jako sztuki, byli rzemieślnicy wychowani na szkole starego Art and Craft’u, wyśmiewający modernistyczną biżuterię, która eksperymentując z formą i materiałami, często oddalała się od tradycji złotniczych. Biżuteria nigdy nie rozwijała się jednotorowo. W tym samym momencie na świecie istnieli wybitni mistrzowie warsztatu, projektanci usiłujący przemycić do przestarzałego zbioru wzorów coś nowego, świeżego, będącego własną formą wypowiedzi artystycznej oraz twórcy próbujący sprawdzić jak daleko można oderwać biżuterię od człowieka, zmienić jej kształt i rodzaj wykorzystywanych materiałów.

Historyk sztuki Blanche Brown pisze:
W 1947 roku poszedłem do sklepu Ed Wienera i kupiłem jedną z jego srebrnych kwadratowo-spiralnych szpilek, ponieważ wyglądały świetnie, mogłem sobie na to pozwolić i zidentyfikować się z wybraną przez siebie grupą – ludzi estetycznie świadomych, skłonnych do intelektualnych rozważań, otwartych i progresywnie światopoglądowych. Ta broszka była naszym symbolem. Nosiłem ją dumnie, świadomy jej wartości związanej z pewnym artystycznym zamysłem, a nie ceną związaną z wagą użytego materiału.[9]

Ed Wiener srebrne, kwadratowo-spiralne spinka i broszka z 1948-1950 roku

Biżuteria przerodziła się w zupełnie nową formę. Stała się obiektem złotniczym – który w późniejszym okresie i skrajnej odmianie Biżuterii Współczesnej nie będzie miał zbyt wiele wspólnego z szlachetnymi materiałami. A przecież w jednej z pierwszych przytoczonych tu definicji biżuterii stoi czarno na białym, że biżuteria, która nie jest stworzona z szlachetnych materiałów, przestaje być biżuterią. Mało tego, równolegle do Biżuterii Współczesnej, pojawiło się zjawisko biżuterii sztucznej, masowej, taniej, z nowych materiałów i ściśle związanej z falą pop-artu. Zaczęły się zacierać granicę – co jest sztuką, a co nie? Czy ten sam obiekt, wykonany z sztucznego tworzywa nabierze nowego znaczenia w zależności od kontekstu? Kto jest artystą – a kto nie ma prawa nazywać się tym mianem? Myślę, że w odpowiedzi na to pytanie może pomóc teoria estetycznej nierozróżnialności zaproponowana przez Arthura Danto i szerzej opisana w książce The Transfiguration of the Commonplace. Serdecznie zachęcam do zapoznania się z tą pozycją, jednocześnie mając nadzieję, że powyższym słowem wstępu udało mi się mniej lub bardziej przybliżyć zjawisko Biżuterii Współczesnej, dzięki czemu prace artystów, które będą się tu pojawiać, spotkają się z większym zrozumieniem.

Przypisy:

1. Słownik terminologiczny Sztuk Pięknych, Warszawa 2002, s. 47
2. Andrzej Boss, Biżuteria wczoraj i dziś, „Granice sztuki globalnej rzemiosło, design, sztuka”, s.76
3. Amerykański artysta, aktywnie działający w środowisku twórców biżuterii współczesnej, rozpoczął swoją działalność artystyczną w latach 70-tych XX wieku
4. Magdalena Maślerz, Trendy Światowej Biżuterii Alternatywnej lat 1999 – 2011, http://szkolazlotnictwa.pl/wp-content/uploads/2013/07/praca-magisterska-magdalena-ma%C5%9Blerz.pdf [online 23.01.2015]
5. Anita Włodarczyk – Kulak, Maurycy Kulak, O sztuce nowej i najnowszej – główne kierunki w sztuce XX i XXI wieku, Warszawa – Bielsko – Biała 2010, s.25
6. Angela J Daniel, A History Of Contemporary Jewellery, http://ezinearticles.com/?A-History-Of-Contemporary-Jewellery&id=724158 [online 23.01.2015]
7. Franciszek Zastawniak, Złotnictwo i probiernictwo, Warszawa 1957
8. László Moholy-Nagy – węgierski malarz, fotograf, projektant, producent filmowy, teoretyk, profesor w Bauhaus
9. Brown Blanche, Ed Wiener to me, „Jewelry By Ed Wiener”, Fifty/50 Gallery, 1988, s. 13